Vertrouwen, vertellen, verzachten, versterken, verbinden
Ralf Embrechts is ‘directeur-buurman’ bij MOM en initiatiefnemer van de Quiet 500, een alternatief voor de Quote 500, waarmee aandacht gevraagd wordt voor stille armoede in Nederland. Op 21 december was hij bij ons te gast om met het team van WagenaarHoes.
Tweedeling is veeldeling
Ralf opent het gesprek met een korte inspiratielezing. Eerlijk zullen we alles delen. Hij schetst de groeiende kloof tussen rijk of arm, werk of werkloos, gezond of ongezond, schuldenvrij of schuldenlast, meedoen of thuiszitten, kansrijk of kansarm zijn, burgerkrachtig of burgerarmoedig, mogen of moeten, ofwel bezig zijn met leven of bezig zijn met overleven. De tweedeling is eigenlijk een veeldeling. Het is duidelijk dat Ralf zich met hart, hoofd en handen verbonden heeft aan dit thema. Hij noemt zichzelf sociaal innovator, maar wordt ook wel ‘armoededeskundige’ genoemd. Zelf heeft hij geen armoede ervaren, maar hij heeft veel mensen gesproken voor wie dat wel geldt.
Werken vanuit nabijheid
Ralf werkt vanuit MOM Tilburg (https://momtilburg.nl/mom/). Deze maatschappelijke ontwikkelingsmaatschappij zich in voor mensen die tussen wal en schip vallen in hun zoektocht naar de juiste zorg, hulp of (financiële) ondersteuning, of met hun idee om zichzelf, hun buurt, de wijk of stad mooier en beter te maken. Centraal staan vraagstukken als het tegengaan van armoede en werkloosheid, het bevorderen van gezondheid, beter onderwijs en bestrijden van eenzaamheid. MOM kijkt vanuit de leefwereld van buurtbewoners naar de systeemwereld en probeert die te kantelen naar de benodigde menselijke maat. Dat de mensen in de wijk Ralf ‘buurman’ noemen, zegt veel.
Van mij naar wij
“Wat mij drijft is dit: we zijn doorgeslagen in een “mij”-samenleving. Individualisering en marktdenken zijn tot in alle hoeken doorgedrongen. Mensen in sociaal domein noemen we klant. Als je dat maar lang genoeg doet dan gaan mensen zich ook gedragen als klant. Maar mensen kunnen niet kiezen als ze bij de sociale dienst komen om naar een andere sociale dienst te gaan. Kunnen we er niet meer een “wij”-samenleving van maken? Ik probeer ook een luis in de pels te zijn voor de gemeente, de woningcorporatie en anderen. Als je iets ziet wat anders kan, probeer ik dat samen met bewoners, bestuurders en beleidsmakers op te pakken, om zo het systeem beter te maken. We proberen met innovatielabs voorbij de systeemblindheid te gaan. Daarbij maken we gebruik van methodieken zoals Theory U en design thinking.”
Vertrouwensexperiment: focus op bestaanszekerheid
Ralf vertelt over het Vertrouwensexperiment dat in 2019 op zijn initiatief is gestart: “De Participatiewet benadert mensen vanuit wantrouwen. Je moet solliciteren, ook in de crisis, al is er geen baan die bij je past. Twintig keer solliciteren, dat is 20x een klap in je gezicht. Hoe mooi zou het zijn als we mensen vanuit vertrouwen zouden benaderen? Dat hebben 16 gemeenten in Nederland gedaan. Onderzoekers van Tilburg University hebben het experiment gevolgd en geëvalueerd. Het bleek veel op te leveren. Veel wethouders noemen zich inmiddels liever wethouder van bestaanszekerheid dan van armoede. Het gaat er om dat we mensen hun bestaanszekerheid onvoorwaardelijk garanderen. Dat scheelt enorm veel stress. Als iemand zich niet steeds zorgen hoeft te maken over de vraag ‘kan ik eten kopen’, dan ontstaat ruimte voor herstel. Onderzoek van prof. Erik Scherder bevestigt dat als je veel stress hebt, je IQ zomaar met 10 punten daalt. Je komt in een negatieve spiraal”
Vertrouwen moet je volhouden
Ralf: “Als je vertrouwen geeft, ontvang je vertrouwen, als je wantrouwen geeft, krijg je wantrouwen. Maar vertrouwen komt te voet en gaat te paard. In het Vertrouwensexperiment zagen we dat. Als mensen soms al een heel eind op pad waren maar dan ineens toch nog weer een ouderwetse brief kregen, met een bevelende toon en alleen geschreven met het oog op de regels opleggen. Je bent dan zo weer tien stappen terug. Het is voor het opbouwen van vertrouwen nodig dat je langdurig volhoudt. Dat geldt ook voor de manier waarop coaches mensen benaderen. Regel 1 is oprechte aandacht. Een belangstellende vraag naar hoe het gaat, in plaats van beginnen met een check of de gegevens juist zijn. Dan mis je het echte contact.”
Niet oordelen loont
Ralf: “Oordeel eens niet. Er wordt zo snel gedacht ‘eigen schuld, dikke bult’, maar dat heeft helemaal geen zin. Soms hebben mensen het er naar gemaakt, is er sprake van verslaving etc, maar het heeft geen zin mensen dat aan te wrijven. Dat oordeel mogen wij inslikken. Uit de evaluatie van het Vertrouwensexperiment bleek dat het werkt. Mensen voelen zich gezonder, zoeken actiever naar werk. Streng zijn blijkt niet beter te zijn. De gemeente Tilburg wil dit nu invoeren voor alle mensen die vanuit sociale dienst contact hebben met mensen in de bijstand. We hebben een heel goede wethouder die dat nu echt invoert. Het is belangrijk dat we de samenleving opbouwen op basis van vertrouwen. De focus in het landelijk beleid op de ‘participatiemaatschappij’ heeft niet geholpen. Er is veel vanuit wantrouwen gedacht. Dwang haalt niet het beste in mensen boven.”
Kan deze aanpak ook in andere steden werken?
Ralf: “Het vertrouwensexperiment in 16 gemeenten gedaan, dus het kan ook elders. Wat maakt dat het werkt, is ook dat Tilburg is een heel platte stad is, niet zo mooi als Den Bosch en Breda. Dat maakt dat we altijd de mouwen moeten opstropen. Wij werken altijd ook graag samen met Rotterdam, Dordrecht, Helmond, dat zijn ook steden die de mouwen opstropen moeten. Eindhoven is van technische innovatie; maar wij zijn van de sociale innovatie, we moeten het dóen. Wij hebben niet veel geld, maar ik heb wel de telefoonnummers van alle mensen die we nodig hebben: een coalition of the willing en een coalition of the doing. Dat is niet exclusief, dat kan overal. Maar Tilburg is een come-back city, daar past dit goed. De mouwen opstropen en werken.”
Armoede is meer dan een tekort aan geld
Ralf: “In sommige steden leeft 1 op de 8 mensen in armoede; in sommige wijken 1 op de 3. Armoede is de optelsom van een tekort aan geld en een tekort aan meedoen. Samen is dat een fatale combinatie. Dat is dus geen Nibud-definitie louter in cijfers. Een moeder in de bijstand moet soms wel 23 regelingen aanvragen en managen om het hoofd boven water te houden. Je moet eigenlijk een heel goede manager zijn om dat te kunnen. Bij elk loket moet je opnieuw aantonen dat je arm bent. Zelfs de voedselbank checkt het opnieuw, elke partij checkt opnieuw of je arm genoeg bent. Nederland is een land van veel kastjes en muren, en mensen zijn moe om dankbaar te zijn. En als je één fout kruisje zet, dan gaat er een hele trits fout. Als gevolg van corona zijn mensen in armoede beland, die voorheen niet arm waren. Verse armoede neemt af, maar de langdurige armoede neemt toe. Als je eenmaal aan de verkeerde kant van de streep staat, blijft dat zo.”
QUIET 500
Ralf: “De Quiet 500 is een parodie op de Quote 500. De eerste had een zilveren voorkant, als spiegel. De tweede had een schurende voorkant, want het schuurt dat wij een van de rijkste landen ter wereld zijn, met toch zo veel stille armoede. De derde is nu uit en circuleert nu ook bij jullie en jullie opdrachtgevers. Zelf sturen wij de Quiet 500 aan iedereen die in de Quote 500 staat, om armoede een gezicht te geven. Want het begint bij vertellen.”
Vertellen
Ralf: “Samen met een van de mensen in het blad heb ik heel veel lezingen gegeven. Verhalen waaraan je ziet dat armoede iedereen kan overkomen. Wij maken veel lawaai voor stille armoede en we roepen nu ook op tot actie. Desnoods rebelse actie, dat is wel onze nieuwste koers. Ook de reclames in het blad hebben we aangepast en geparodieerd: de “plee station”, “ik wAu di ook wel” etc. En het mooie is: die bedrijven dragen ons ook een warm hart toe. Een van de miljonairs die het blad ontvangen had, wilde ook iets voor ons betekenen. Hij kwam naar ons toe en we hebben anderhalf uur naar hem geluisterd. Hij vertelde ons: je moet ondernemers vragen om iets te doen met datgene waar ze goed in zijn, dat levert meer op dan om geld vragen. Hoe kun jij, met jouw talent, de situatie verzachten van mensen die in armoede leven?”
Verzachten
“We hebben aan mensen die in de rij stonden bij de voedselbank gevraagd wat hun situatie zou verzachten. Wat je dan ontdekt is dat mensen niet om een miljoen vragen, maar zeggen: ik wil wel eens naar een kapper, een pretpark of een restaurantje. Een schilderijtje aan de muur, een kleedje of een bankstel. Gewone dingen. Die lijst hebben we meegenomen. Vervolgens zat ik bij mijn kapster en ik vroeg haar: “stel dat hier nou iemand komt die geen geld heeft?” Haar reactie: “Die verwen ik extra, maar jij moet betalen.” Ik kan haar wel om geld vragen, maar mijn kapster wil graag haar talent inzetten. En dat geldt ook voor een restaurant (althans, buiten coronatijd): kun je één tafeltje in de week missen? Bijna iedereen wil wel laten zien wat hij te bieden heeft en kan. Ook de Tilburgse schouwburg geeft elke voorstelling enkele kaartjes en zo gaat het ook bij de voetbalclub, ijshockey, de bioscoop… en niet alleen bij voorstellingen die niet lopen, maar gewoon altijd.”
De Quiet community
Ralf: “We hebben een systeem om de ‘vangst’ te verdelen. Een bedrijfje dat dat goed kan heeft voor ons een app gebouwd. Als je lid bent van Quiet krijg je via die app elke maand de kans om een kaartje te krijgen. De app verdeelt de kaartjes heel goed en slim. En zo zijn we een Quiet-community geworden, een soort marktplaats zonder geld. Er was een plek nodig waar die kaartjes opgehaald moesten worden. Ook dat hebben we dichtbij de mensen waar het om gaat georganiseerd, gewoon op de plekken waar ze al komen. En wij wilden niet de zoveelste organisatie worden die mensen vraagt: ben jij echt wel arm? Dus die vraag stellen wij niet. Wij zijn het enige fonds in Nederland dat dat niet controleert! Een enkeling doet misschien iets wat niet mag, maar dat moet je ook in perspectief zien en er niet je hele aanpak op aanpassen. Wij vinden mensen bijvoorbeeld via de voedselbank, of via een vrouwenemancipatie centrum. Daar nodigen we mensen uit voor Quiet en vragen naar hun belangstelling: willen ze graag een keer naar het voetbal of de schouwburg. Verder vragen we niks. Controleren is nergens voor nodig. Als je het aan mensen zelf overlaat, dan melden ze zich weer af als ze het niet meer nodig hebben, of ze gaan zichzelf inzetten voor Quiet. Dus mensen dragen dan ook bij wanneer ze in betere omstandigheden zijn gekomen.”
Versterken
Ralf: “Wij zijn een sterk merk. Ik heb alle mensen leren kennen die in de Quiet 500 staan. Het eerste dat mensen zeggen is: ik ben niet zielig! Wij zijn een sterk merk, sterke mensen. En mensen versterken elkaar ook en helpen elkaar door vragen en kennis te delen. Bijvoorbeeld: “Mag ik van bewindvoerder ruilen?” Dan gaan ze dat uitzoeken en helpen elkaar daardoor. Het is een beweging van nieuwerwetse solidariteit. Elke Tilburgse fietsenmaker repareert 1x per maand een fiets gratis. Je kunt een keer naar een echte kapper die je verwent. Dat maakt mensen sterker.
Wat is er voor nodig om in andere gemeenten iets dergelijks op te zetten?
Ralf: “Ik heb dit aanvankelijk naast mijn werk gestart. Inmiddels zijn er 13 Quiet-communities in Nederland, vooral onder de rivieren. En inmiddels is er ook Quiet Nederland, die helpen om in nieuwe steden een Quiet-community op te zetten. Quiet Nederland is een ‘onderkoepel’, die communities ondersteunt. Het enige waar we altijd aan vasthouden zijn de principes van Vertrouwen, Vertellen, Verzachten en Versterken. En het gekke is, gemeentes komen naar ons toe, wij benaderen gemeentes niet. Maar als je wilt komt ik graag een gemeente of adviesraad toespreken.
Wat kunnen wij als organisatieadviseurs doen voor mensen in armoede?
Ralf: “Iedereen kan iets betekenen. In België, met name in Vlaanderen, is het buddy-systeem geperfectioneerd. Wij hebben wel schuldhulpmaatjes, maar het zou goed zijn om dat te verbreden. Een maatje worden als leun- en steun contact voor alledaagse vragen: “Hé Frank, hoe loste jij dat op, als vader?” Dat is in België heel goed georganiseerd. Humanitas organiseert dat ook, maar dan word je maatje voor een jaar. Om vertrouwen te winnen moet dat langer mogen duren; het is jammer als dat beperkt wordt. Als je je meldt bij Quiet kunnen we je met iemand matchen.
Wat zou jij aan nieuwe gemeentebestuurders willen meegeven?
Ralf: “Neem de vrijheid om dingen te doen, dat is mijn advies. Wethouders schoppen ook nu al deuken in onderdelen van de Participatiewet. Dat leidt tot aanpassingen en verbeteringen in de wet, maar dat duurt lang. Totdat we een nieuwe wet hebben, moeten we vrijheid nemen om het anders te doen, bestuurlijk lef tonen.”
Vervolg
Tot slot zijn enkele afspraken gemaakt met Ralf om door te praten over mogelijke verbindingen met andere initiatieven en netweken.
Voor wie nieuwsgierig is geworden: de Quiet500 is nog steeds verkrijgbaar via www.quiet.nl.