Aristoteles: klassieke inzichten voor hedendaagse organisatieproblemen

Auteur: Rob Wagenaar

Ook voor de niet klassiek geschoolden onder ons zijn de Griekse filosofen een eindeloze voedingsbron van zinnige gedachten en inzichten, die de tand des tijds ruimschoots hebben weerstaan. Ik kan mij een verhandeling van een promovendus over Plato herinneren, waarbij zijn verklaringen over gedrag in organisaties één op één toepasbaar waren op de hedendaagse problematiek. Niets nieuws onder de zon dus. Maar nu dus Aristoteles. Hoezo, kunnen wij zijn gedachtengoed benutten? Ik wil het met u over de “systeemval” hebben: we hebben een mooi systeem voor een organisatie verzonnen en geïnstalleerd. En er ook voor gezorgd dat men zich aan de systeemafspraken houdt. Is het niet prachtig? Maar helaas, “het systeem” blijkt niet voor alles een goede oplossing te hebben en richt zelfs hier en daar regelrechte schade aan. Ai, dat was niet “de bedoeling”. Hoe nu te handelen?

Systeemval

U zult de hierboven heel kort geschetste problematiek herkennen. Ik durf te stellen dat het tobben met deze “systeemval” tot één van de meeste frequent voorkomende problemen in organisatieland hoort. Want aan systemen doen we en terecht. Standaarden waar iedereen zich aan houdt zijn ongelofelijk handig en efficiënt. Geen omkijken naar, geen zorg voor. De zaken lopen min of meer automatisch zoals het moet. Geweldig! Geef mij veel van dat soort systemen, hoor ik u zeggen. Maar helaas pindakaas: de werkelijkheid en voortschrijdende ontwikkelingen spelen ons parten. Systemen blijken uiteindelijk slecht een deel van de zich in de praktijk voordoende gebeurtenissen goed af te dekken. Systeemontwerpers doen hun uiterste best om alle variaties in te bouwen, maar dat lukt nooit helemaal. En als het wel lukt, dan schrijdt het leven voort en zijn de ooit bedachte parameters aan het schuiven. Interessant is nu hoe wij mensen daar mee omgaan. Zien wij om te beginnen wat zich voordoet? En zo ja, noopt ons dat tot handelen? Er is ons toch met veel nadruk en inspanning verzocht ons aan de regels te houden? Moet dat opeens over overboord nu? En als wij zien dat het systeem, doordat het niet kan omgaan met niet van te voren bedachte uitzonderingen, tot acties leidt die zeer schadelijk zijn voor mensen, wat dan? U kent de voorbeelden in alle sectoren. Maar hoe daarop te reageren, bijvoorbeeld als verantwoordelijk en gewetensvol functionaris. Want dat was u toch?

Alex brengt licht

Vorige week een mooie lezing bijgewoond van Alex Brenninkmeijer. De voormalig nationaal ombudsman, nu hoogleraar en schrijver over Moreel Leiderschap. Zijn lezing betrof onder meer de bovengeschetste problematiek. Hij kwam met Aristoteles aanzetten, dus ik voel me vrij om dat ook te doen.

Met een “twist” aan wat Aristoteles in zijn Retorica heeft geschreven, zijn de begrippen Logos, Pathos en Ethos goed bruikbaar. De kern is dat de moderne werkende en handelende mens in het netwerk van systemen waarin hij/zij zich elke dag bevindt, wel degelijk een poortwachtersrol heeft te vervullen. Professor Alex beveelt in deze de drieslag van Aristoteles aan.

 Als je stuit op een probleem in de toepassing van een systeem, moet je natuurlijk allereerst de alertheid en moed hebben om dat serieus op te pakken. Maar dan, zijn er kaders om dat te doen? Allereerst kun je je afvragen of er logica zit in de oplossing die je een systeem ziet maken (Logos). Zou je het weer zo doen? Of mist er cruciale ratio en is het dus eigenlijk onzin wat hier wordt geproduceerd! En dan: hoe voelt het wat je ziet gebeuren? Krijg je er buikpijn van, klopt het gevoelsmatig niet, wellicht zonder dat je er nog een heldere vinger op kunt leggen (Pathos). En tenslotte: is de gekozen oplossing wel conform redelijke waarden die overal elders in de organisatie worden gevolgd (Ethos)?

Dit drietal begrippen: Logos, Pathos en Ethos vormen gezamenlijk een nuttig kader om langs te lopen als je de systeemval niet over je heen laat komen. En je verantwoordelijkheid neemt. Dus de juiste dingen doet en je in je rol ook een moreel leider voelt. Probeer het eens zou ik zeggen!