Harry ter Braak schrijft regelmatig boekbesprekingen voor Public Controlling.
Hector Macdonald beschrijft in De Waarheid hoe je de “waarheid” kan ontdekken in een wereld die er nog nauwelijks echt in geïnteresseerd lijkt. Kim Putters verhaalt in Veenbrand over de ongemakkelijke waarheid van smeulende kwesties in de welvarende samenleving van Nederland en biedt richting voor de oplossing ervan. Casper Thomas laat in “De autoritaire verleiding, over de opmars van de antiliberale wereldorde zien”, waar het toe kan leiden als we onze democratische beginselen niet bewaken. In een op vele interviews gebaseerd boek, die een goed zicht geven op de wereld waar de illiberale orde de overhand lijkt te hebben verkregen. Drie boeken die laten zien wat er momenteel speelt rond de waarheid en het belang onderstrepen daar niet te lichtzinnig mee om te gaan op straffe van verlies van de welvaart en de vele vrijheden die we nu genieten.
De waarheid. Een handleiding
Hector Macdonald, De waarheid, een handleiding, De Geus bv, Amsterdam 2019, ISBN 9789044539059.
Wat is dat de waarheid en hoe herken je die. Hector doet het de lezer in vier delen en 13 hoofdstukken uit de doeken. Gedeeltelijke waarheden, subjectieve waarheden, kunstmatige waarheden en onbekende waarheden alle even boeiend en met heel praktische voorbeelden uit gewerkt. Hij heeft het niet over leugens, alternatieve feiten, complottheorieën, nepnieuws, of al het verstikkende slib van dit post-waarheidtijdperk. Hij concentreert zich op de “Misleiders” die zich verschuilen achter het vijgenblad van de waarheid. Hij heeft het over concurrerende waarden, naar eigen zeggen zonder een verfoeilijke relativist te zijn, die denkt dat waarheden maar meningen zijn.
Gedeeltelijke waarheden zijn wel waar, maar bevatten niet de volledige waarheid. Het logische gevolg van complexiteit. Onze motivatie komt voort uit onze perceptie van morele juistheid, wenselijkheid en financiële waarde. Taal is flexibel. We hanteren definities die ons goed uitkomen. Sociale constructies en namen zijn eenvoudig aan te passen naar wat ons past. Religieuze en ideologische overtuigingen zijn voor veel mensen zeer belangrijke motiverende factoren en voor hen een vorm van waarheid. Orwells dystopische visioen lijkt dankzij technologie en sociale media waarheid te worden. Het wordt desoriënterend en verwarrend als de werkelijkheid wordt vormgegeven met concurrente waarheden en als de geloofwaardigheid van vanzelfsprekendheden twijfelachtig wordt.
Hij biedt als vuistregel: als je toehoorders alles over het onderwerp wisten wat jij erover weet, zouden ze dan vinden dat je een eerlijk beeld hebt geschetst? En biedt daarna een aantal criteria voor ethisch communicatie. Het boek zit ermee vol. Complexiteit wordt met focus leefbaar, weglating is dan de tactiek. Ongemakkelijke waarheden hanteren we graag met een andere tactiek namelijk door verhullen. Door zorgvuldig gekozen waarheden over een complexe situatie met elkaar te vervlechten kan je toehoorders zelf laten oordelen zonder grote risico’s te lopen. In elk hoofdstuk maakt hij gehanteerde tactieken duidelijk. Van “demonisering” tot “morele juistheid irrelevant maken”. Alle uitgewerkt met sprekende voorbeelden uit de publieke en private wereldgeschiedenis, van oude Grieken tot de oude Grieken. Verander wat mensen willen en verander daardoor de wereld.
Gedeeltelijke waarheden zijn er, als gevolg van complexiteit, in vele soorten en maten. Hector neemt er vier in het bijzonder onder de loep: de geschiedenis, de context, de cijfers en het verhaal. Hij sluit elke bespreking af met “in de praktijk”, zoals denk na over de verschillende kanten van de werkelijkheid en “maar kijk uit voor….” zoals misleiders die mensen en projecten aanvallen door ze met iemand anders met een kwalijke geur in verband te brengen.
Kunstmatige waarheden worden beschreven langs de ingang van definities, sociale constructies en namen. President en jurist Clinton redde zich van de beschuldiging van meineed door de definitie van sex bij de rechtbank tijdig door juristen te laten beperken. Een aanpak welke hij vanaf het begin bedacht moet hebben. Met de definitie van sociale constructies kan je werkelijkheden vervormen. Met suggestieve namen kan je overtuigen.
Onbekende waarheden worden belicht vanuit “voorspellen” en “overtuigen”. Het praktische verschil tussen preëmptieve en preventieve acties zitten hem in de timing. Preëmptieve acties gericht tegen directe dreiging, zijn altijd controversieel, omdat ze voor hun morele rechtvaardigheid afhankelijk zijn van een concurrerende waarheid over de toekomst. Preventieve acties lopen vooruit op denkbare dreigingen. Dat geeft Misleiders veel speelruimte hebben we rond de inval in Irak gezien. Morgen gaat de zon op en op een dag gaat iedereen dood. Waarheden die niemand zal betwisten terwijl er geen feiten in het geding zijn. Maar hoe zit dat met: de trein vertrekt om 20.45 uur? In alle drie gevallen zijn het voorspellingen met een grote waarschijnlijkheid, waarbij we bij de eerste twee denken in termen van een absolute waarheid. Voorspelen we om iets te voorkomen of iets te doen gebeuren? Er zijn geen poortwachters voor de waarheid. We moeten het zelf doen. Het boek sluit af met een checklist voor misleidende waarheden en met een lijst van organisaties voor factchecking. Al met al een meeslepend boek voor iedereen die met de waarheid te dealen heeft.
Veenbrand
Kim Putters, Veenbrand, smeulende kwesties in de welvarende samenleving, Prometheus, Amsterdam, 2019, ISBN 9789044640090.
Kim Putters neemt de lezer tussen inleiding en slotpleidooi mee in vier brandende kwesties, rond de brede welvaart, een leven lang ontwikkelen, nieuwe sociale ongelijkheid en de democratische rechtsstaat. Het gaat over de nieuwe lokale dynamische werkelijkheid met vele internationale afhankelijkheden. De vloek van overvloed. Wie profiteert van de welvaart en de vooruitgang? Welke gevolgen heeft de toenemende sociale ongelijkheid? Zorgt de duurzaamheidstransitie voor nieuwe sociale scheidslijnen? Hoe krijgen burgers invloed op politici en bestuurders?
De politiek kijkt te veel weg en te weinig vooruit. De samenleving schreeuwt om visie, om houvast naar de toekomst. De focus op economische groei miskent maatschappelijk onbehagen. Zonder breder welvaartsperspectief zullen oude scheidslijnen verdiepen en nieuwe ontstaan. Een leven lang ontwikkelen is niet alleen een kwestie van werk, maar ook van identiteit en verbondenheid bij toenemende diversiteit. Nieuwe sociale ongelijkheid dreigt want Nederland wordt steeds minder inclusief. Het sociaal contract lijkt uitgewerkt. De rol van onafhankelijke journalistiek is een urgent aandachtspunt. Er is meer tegenmacht nodig om ons zicht op de feiten scherp te houden. Het zakelijk runnen van de bv Nederland bood geen antwoord op de grote vragen in de samenleving. Het politieke landschap is erdoor versplinterd
Het verhaal voor en over Nederland moet heruitgevonden worden. De publieke opgave is de herwaardering van de publieke zaak en de rol van de overheid daarin. Het Centraal Bureau voor de Statistiek bracht inmiddels de Brede Welvaart Monitor uit. Onze verdienmodellen veranderen in de participatiesamenleving. Blijven leren en daar tijd voor hebben, is dan belangrijk, maar eerlijke vormgeving van flexibele en vaste contracten en ontslagregelingen minstens evenzeer. We zullen aannames ter discussie moeten stellen, zoals dat creatieve oplossingen en innovatie meer geld kosten. Alle signalen staan op groen voor mensen met een visie en niet louter reageren op gemopper. Er is geen ruk naar rechts geweest. De zorgen over de multiculturele samenleving zijn al oud.
Kim geeft veel adviezen. De rijksbegroting zou niet geordend moeten worden naar ministers maar naar de uitdagingen in de tijd. Het evenwicht moet terug in het onderwijs waar rendementsdenken te veel de overhand heeft gekregen. Vorming en sociale binding zijn minstens even belangrijk. Engels is als taal te dominant geworden en beperkt ons in het vermogen ons in andere talen en culturen te verbinden. De sociale werkvoorziening is nu meer dan nodig dan ooit. Cultuur moet volkser worden. Nederland moet het Eurovisie Songfestival winnen als visitekaartje, omdat het regelmatig voorspeller van culturele veranderingen is en cultuurdoorbrekend blijkt. Had Kim hier een glazen bol?
Met alleen ons volkslied gaan we onze identiteit niet veiligstellen. De politiek moet de mensen hoop geven en geen nieuwe onzekerheden aanjagen. Discriminatie kan leiden tot angst om te participeren. Integratie kan afleiden van afzondering. Het vraagstuk van duurzaamheid is een sociale kwestie. We moeten de rookgordijnen weghalen en bij het ouder worden ook weer wijzer. Het huis van Thorbecke kan meer vanuit de samenleving opgebouwd worden. De onafhankelijke journalistiek is belangrijker dan ooit. Kim maakt zijn adviezen concreet. Maar dan moet je het boek wel even zelf gaan lezen.
De autoritaire verleiding
Casper Thomas, De autoritaire verleiding, over de opmars van de antiliberale wereldorde, Atlas contact, Amsterdam/Antwerpen, ISBN 9789045037363.
Casper Thomas analyseert waarom de combinatie van democratie, vrijheid en onafhankelijke instituties onaantastbaar leek en toch onder druk staat van een nieuwe uitdager: de illiberale democratie als groot politiek verhaal van deze eeuw. Hij bekijkt de situatie in de landen waar hij als journalist gestationeerd was, Turkije, Hongarije, India, Rusland en de Verenigde Staten en springt in zijn slot in de bres voor de liberale democratie. Mooie krachtige verhalen over ongemakkelijke waarheden. De paradox van de liberale democratie is dat ze veel inspanning vergt. Een democratie die alleen werkt als iedereen zich aan bepaalde afspraken houdt.
Met een democratisch mandaat vindt een rechtstatelijke transformatie plaats in elk van de beschreven landen. Met een grote van de leider, met het uitstrekken van de greep van politieke machthebbers naar de rechterlijke macht en het inperken van de ruimte voor onafhankelijke media. Zakelijke en politieke belangen vormen een haast onontwarbaar netwerk. Opiniemakers zullen dat alles niet veranderen. De illiberale democratie is geen aberratie. Vijanddenken is er een cruciaal kenmerk van. Opvallend is dat er behalve een politieke revolutie plaats vindt er zich ook een omwenteling in denken voltrekt. Zij draagt stellige overtuigingen uit en zaait twijfel over verifieerbare waarheden. Zij plakt een ideaal van eenheid op een bevolking die niet uniform is. Ze streeft naar grootsheid, vaak juist door de wereld kleiner te maken.
Turkije leeft op een ander historisch ritme dan het Westen met een eigen route waarin islam, nationalisme en de etnische invulling van wat het betekent Turks te zijn, de voornaamste oriëntatiepunten vormen. De tegenstelling tussen islam en secularisme kan niet het enige raamwerk voor een bruikbare diagnostiek zijn. In Hongarije wint Orban voortdurend en zolang hij zich het imago kan aanmeten van de man die op staat tegen buitenlandse onderdrukking. Zijn partij slaagde er in de grenzen van districten opnieuw te trekken in hun eigen voordeel en is de laatste jaren bezig haar geschiedenis te herschrijven. Daar helpen Europese maatregelen niet en het levert Europa een grimmige herinneringsstrijd op. Modi heeft in India ingezet op de betekenis van de geschiedenis voor de identiteit van India vanuit het in hindoe nationalistische kringen diepgewortelde idee, dat de tekenen van de islamitische cultuur wezensvreemd zijn aan India en hoogstens een tweederangs plek verdienen. Uitzonderlijk geweld tegen moslims werd daarmee gelegitimeerd door vermeend geweld van moslims. De vrije pers die kritisch staat ten opzichte van Modi wordt fysiek bedreigt en staat onderdruk en de rechterlijke macht staat ter discussie nu een deel van de hoogste rechters daar publiek hun beklag over deden.
Drieënzeventig jaar Sovjet-Unie lijkt het vermogen van de Rus zelf te denken te hebben vernietigd. Onder Poetin is er een hernieuwd zelfbewustzijn en denken, waarin hij het bestel zo veranderd heeft dat hij de permanente winnaar in zijn democratisch bestel zal zijn. Poetin zelf is daarin overigens vermoedelijk zelf minder de inhoud en komt deze vanuit de belangen van zijn omgeving en wordt Poetin daarin gekneed. Hij begrijpt ook dat de wereld chaotisch is en uit conflict bestaat net als Samuel Huntington beschreef. Onder Trump zijn advocaten voor hem fiksers en dealmakers, geen georganiseerde tegensprekers die hun opdrachtgever een onafhankelijk en open oordeel geven over waar de grenzen van de wet liggen. Er is sprake van een imperiaal presidentschap dat begon onder Obama die in zijn maag zat met een onwillig Republikeins Congres en regeren per decreet nodig had om iets te kunnen doen. Iets wat Trump in versnelling doet. The Washington Post houdt al zijn foutieve uitspraken en leugens bij en de teller staat inmiddels ver boven 5000 valse of misleidende claims. En daarmee wordt een driekwart eeuw durende traditie doorbroken, waarin politieke strijd gevoerd werd vanuit de brede overeenstemming over de basale feiten. Dat ondermijnt het vertrouwen tussen mensen.
In de liberale democratie is de waarheid een toetssteen om de macht te beperken. In haar illiberale tegenhanger geldt de postmoderne aanpak waarin de werkelijkheid maar een mening is. Wie geen vriend is, is de vijand. Een heel erg kleine minderheid bezit het meeste en slaagt erin de politieke strijd te verplaatsen van de economie en de verdeling ervan, naar de identiteit. De hoofdrolspelers zijn verleiders. We moeten weer de strijd aangaan en er bijvoorbeeld voor zorgen dat hun functie weer tijdelijk wordt. Dat de mening van iedereen er weer toe doet en de feiten er weer toe doen.
