We mochten als WagenaarHoes Organisatieadvies afgelopen zomer een dag (29 augustus 2024) een kijkje nemen in de keuken van het programma Leeuwarden Oost, bij de wijkbedrijven Bilgaard en Vrijheidswijk. Later (op 23 september) mochten we ook nog een gesprek voeren met de trekkers van wijkbedrijf Heechterp Schieringen.
Vooraf hadden we aan Dick Bootsma en Arthur Huang, resp. coördinator van het wijkbedrijf en voorzitter van de wijkvereniging Bilgaard, en Marloes Schreur en Bram Bleeker van het programmateam Leeuwarden Oost, gevraagd hoe we hen met deze projectdag zouden kunnen helpen. Dat leverde vier vragen op waarmee we aan de slag gegaan zijn:
- Rake taal geven aan wat Bilgaard doet en is.
- Hoe houden we het succes van wijkbedrijf Bilgaard vast en maken het duurzaam?
- Wat zijn de succesfactoren / wat is de succesformule die Bilgaard tot zo’n goed lopend wijkbedrijf hebben gemaakt?
- Wat kan wijkbedrijf Vrijheidswijk helpen in hun huidige fase en wat kan het programmateam doen om (andere) wijkbedrijven te doen ontwikkelen?
We hebben veel mensen gesproken. Mensen die ons, nadat de schuchterheid was overwonnen (zo’n adviesbureau wat mag je daar nu van verwachten?), openhartig en vol enthousiasme vertelden over waar zij aan werken en hoe dat gaat in Leeuwarden Oost, waar ze blij mee zijn en welke zorgen ze daarbij hebben.
Voor ons een inspirerende maar zeker ook nederig stemmende ervaring. Inspirerend om te zien wat er mogelijk is in een omgeving waar iedereen in en rond het wijkbedrijf de inwoners, de problemen waar zij zich voor gesteld zien maar ook de potentie die zij hebben, centraal stelt. Waar de organisatie, medewerkers en vrijwilligers van Bilgaard, vanuit hun kennis van en ervaring met de instrumenten en het aanbod die beschikbaar zijn, heel direct en concreet dat doen wat de inwoners nodig hebben. En waar de trekkers van de wijk- en bewonersbedrijven in Vrijheidswijk en Heechterp Schieringen met enorme energie, gedrevenheid en volharding werken aan het ontwikkelen van vormen die passen bij de mogelijkheden en behoeften in hun wijk.
Nederig stemmend om te zien hoe op deze manier vrijwilligers, die vaak ook zelf geen makkelijk pad hebben gehad, er in slagen om – waar dat het formele systeem en professionals niet lukt – mensen te bereiken, te helpen en te motiveren om in beweging te komen.
Waar de organisatorische oplossingen van het reguliere systeem te vaak de aandacht afleiden van wat echt nodig is, is dat hier nauwelijks of niet het geval. Essentieel daarbij zijn de waarden die het wijkbedrijf centraal stelt in alle activiteiten. Maar ook dat dit op één locatie in het wijkcentrum zelf gebeurt en alle benodigde kwaliteiten daar bij elkaar zitten. Niet gebonden aan ingewikkelde verhoudingen maar gebaseerd op evenwichtige functionele verhoudingen, onder een natuurlijk leiderschap. De inbreng van vrijwilligers en inwoners uit de buurt zelf speelt een grote rol. De buurt organiseert zichzelf met het wijkbedrijf als zeer betrokken aanjager.
We hebben aan het eind van de projectdag de opbrengsten van de gesprekken over de vier vragen teruggegeven (zie bijlage 1) aan de mensen van de wijkbedrijven Bilgaard en Vrijheidswijk en van het programmateam. Zij herkenden daar veel in en gaven nog aanvullingen en feedback. De opbrengsten hebben we vervolgens nog eens bij elkaar gelegd en in samenhang gebracht.
Dat leidde ons tot onderstaand plaatje als samenvatting van de essentie van wat we gezien hebben bij wijkbedrijf Bilgaard:
Bevindingen
-
Rake taal geven aan wat Bilgaard doet en is
Wat het wijkbedrijf Bilgaard is, is niet in één woord te vatten. De naam ‘wijkbedrijf’ dekt de lading niet meer. Maar hoe vertel je dan wel, in rake taal, wat WB Bilgaard is?
We spraken met medewerkers, vrijwilligers, bezoekers, partners en mensen op straat over wat het wijkbedrijf is en voor hen betekent. We vroegen ‘Als WB Bilgaard een vervoermiddel zou zijn, wat zou het dan zijn?’ Dat leverde treffende beelden op: “Een auto met laadbak waar van alles in kan, en een trotse bestuurder in de cabine die het allemaal verder brengt”, “Een vrachtwagen: de mensen hier hebben allemaal een rugzakje, dat is de last die de vrachtwagen moet dragen. En de vrachtwagen brengt je ergens naartoe, waar naartoe weet je niet, het brengt je wel vooruit!”, “Een cruiseschip: het schip is groot, er kunnen veel mensen op en er zijn veel activiteiten, voor ieder wat wils. Er is 1 kapitein met oog voor de mensen, hij ziet ’s ochtends al dat de vlag bij iemand wat scheef hangt. Je kan hier terecht voor alles, alles is er. Sommige passagiers blijven maar even, anderen varen jarenlang mee”, “Een mooie touringcar, die alle faciliteiten heeft die je van een modern bedrijf mag verwachten, zelfs adaptieve cruise control (en Dick aan het stuur)” en “Een oude paardentram: heel gezellig, je ziet veel van de omgeving, lekker onder de mensen, je wordt meegetrokken terwijl je kunt genieten van wat je overkomt”.
We legden mensen ook beelden en begrippen voor en vroegen hen aan te geven welke daarvan bij WB Bilgaard passen en waarom. En we vroegen hen te vertellen wat WB Bilgaard voor hen betekent en wat een goede slogan zou zijn. De antwoorden die zij gaven laten zien dat het unieke van Wijkbedrijf Bilgaard niet in één zin te vatten is, maar juist bestaat uit verschillende facetten. De samenhang van die facetten maakt dat Wijkbedrijf Bilgaard er in slaagt om het belang van het individu en het belang van het collectief te verbinden. Om ieder te accepteren zoals hij of zij is, maar tegelijkertijd van daaruit de kansen en mogelijkheden te zien. Echt oog voor mensen en hun potentie. Ik ZIE jou in Bilgaard!
-
Hoe houden we het succes van wijkbedrijf Bilgaard vast en maken het duurzaam?
Op basis van de gesprekken kwamen we tot drie adviezen.
De kracht van Bilgaard is dat men niet vanuit de organisatie redeneert en niet van de regels en de systemen maar vanuit de behoeften van de bewoners. Dat lijkt een doordoener, want welke organisatie pretendeert niet dat ze er primair is voor de mensen waar ze voor werkt? Toch is de werkelijkheid dat in de identiteit en het voortbestaan van de eigen organisatie vaak meer energie wordt gestoken dan in het helpen van en beschikbaar zijn voor je klanten, bewoners, leerlingen, burgers. Het is vaak de grootste leugen in organisaties: we zijn er voor u. Het belangrijkste advies is daarom: blijf doen wat jullie doen. Behoud de logica om vanuit de bewoners te kijken welke behoeften zij hebben, op basis daarvan taken en activiteiten te kiezen en daar de organisatie op af te stemmen. Het is zeer bijzonder dat jullie dat zo consequent weten waar te maken.
Ons tweede advies is gericht op de gemeente en de partners die Leeuwarden-Oost mogelijk maken met financiering en andere condities. Maak werk van minder belastende financieringsafspraken: door zoveel mogelijk structureel of tenminste langjarig te financieren en door lage(re) verantwoordingslast op te leggen. Bijv. resultaatfinanciering.
Tenslotte adviseren we werk te maken van het opleiden van potentiële coördinatoren en zakelijk leiders voor de wijkbedrijven, om de kwetsbaarheid (afhankelijkheid van één persoon) te verminderen en ook in personele kracht continuïteit te organiseren. Wijkbedrijf en programmateam hebben daarin een rol.
-
Wat zijn de succesfactoren / wat is de succesformule die Bilgaard tot zo’n goed lopend wijkbedrijf hebben gemaakt?
Wij hebben het overduidelijke succes van wijkbedrijf Bilgaard ervaren, gehoord en gezien als ‘a perfect storm’ of ‘it’s a kind of magic’. Dat betekent dat veel ingrediënten voor succes op de juiste plaats, op het juiste moment, bij elkaar lijken te komen en tot iets magisch leiden. Zoiets is bijna niet te kopiëren, zeker niet door de losse ingrediënten zomaar bij elkaar te gooien. Het vergt een goede kok om tot een lekkere maaltijd te komen. Ook niet zomaar te kopiëren, maar er is wel veel te leren van hoe Bilgaard dat doet.
Allereerst, het wijkbedrijf lijkt er vanaf het begin in geslaagd om momentum te benutten, en dit ook zelf te creëren. Kansen zien, de juiste mensen vinden en aan elkaar verbinden, die met dezelfde instelling en onderliggende waarden van betekenis willen zijn, gedreven, persoonlijk, in onderling vertrouwen en samenwerking. Hieronder schetsen we de andere vier ingrediënten, of succesfactoren, die wij onderscheiden op basis van de interviews en op basis van wat we zelf ervaren hebben bij het wijkbedrijf, toen we daar een dag te gast waren.
Alles begint met de mensen. Met Dick, die een natuurlijk leiderschap voert over het wijkbedrijf (‘Hij is de baas, maar hij speelt niet de baas’), en een goede intuïtie heeft voor wie hij kan betrekken en op welke manier. Dat heeft geleid tot een grote ploeg vrijwilligers, met een aantal stabiele voortrekkers, die zich net als de bezoekers gehoord, gezien en gewaardeerd weten, en hun talenten ontplooien om inwoners verder te helpen. Er is een bestuur dat om Dick heen staat, en met raad en daad terzijde staat. En er zijn de contactpersonen van de gemeente en andere professionele organisaties, die de visie en aanpak omarmen en de meerwaarde van het wijkbedrijf begrijpen en ondersteunen.
Een tweede hoofdbestanddeel van de succesformule is het aanbod. Dat aanbod sluit naadloos aan bij de behoefte en noden van de inwoners, die goed begrepen en gezien worden door de vrijwilligers, die naast het aanbod ook inspelen op wat elke bezoeker nodig heeft. Het aanbod is goed vindbaar, laagdrempelig, en wordt consistent en duurzaam aangeboden, onder leiding van een vertrouwd gezicht. Daarnaast en -boven is een ieder altijd welkom, met welke vraag dan ook, het wijkcentrum is open, doorlopend bemenst en heeft een verwelkomende sfeer. Daardoor lukt het om naast het aanbod iedereen die binnenloopt, met welke vraag ook (vanaf ‘Mag ik hier even naar de wc?’) persoonlijk en op maat te helpen, en waar nodig door te verwijzen naar professionals.
Tot slot, het samenspel tussen al die betrokkenen, in het netwerk met de professionele organisaties die een pootje of belang in het wijkcentrum hebben, is ook een wezenlijk onderdeel van de succesformule. Met name de wijze waarop dit netwerk beheerd en geleid wordt, door Dick, samen met het bestuur. De leidende waarden en uitgangspunten hierbij zijn, naar onze indruk: onafhankelijkheid (het wijkcentrum is niet de uitvoerder van de gemeente, maar bepaalt de eigen koers), vertrouwen (er kan verantwoording afgelegd worden voor elke bestede euro, en dat gebeurt ook, maar vertrouwen is leidend in elke samenwerking), en gelijkwaardigheid (niet alleen tussen organisaties, die op basis van partnerschap instappen, maar ook gelijkwaardigheid tussen vrijwilligers, voortrekkers, bestuursleden en Dick). Deze drie waarden zijn naar onze indruk leidend in de netwerkstrategie en de wijze van samenwerken.
-
Wat kan wijkbedrijf Vrijheidswijk helpen in hun huidige fase en wat kan het programmateam doen om (andere) wijkbedrijven te doen ontwikkelen?
Voor de vraag vanuit de Vrijheidswijk mochten we in gesprek gaan met Tessa, Lia en Jeanet. In de middag kregen we een rondleiding bij wijkcentrum De Blokkendoos en hebben we verdiept wat het wijkbedrijf Vrijheidswijk kan helpen in hun huidige fase.
We waren onder de indruk wat er in één jaar tijd al is gerealiseerd. Daar mogen alle betrokkenen echt trots op zijn. Echter, het wijkbedrijf is ambitieus en worstelt met een tweetal punten: (1) het creëren van een stevige basis/structuur voor de volgende fase van het wijkbedrijf en (2) het vinden van nieuwe vrijwilligers. Een belangrijke conclusie van de dag is dat de tweede uitdaging (vinden van nieuwe vrijwilligers) vooral afhankelijk is van de eerste uitdaging (stabiele basis/structuur). Het ingewikkelde van de huidige governance is dat de samenstelling van het bestuur en de uitvoerende functies voor het wijkbedrijf te veel door elkaar lopen. Enerzijds is de toezichthoudende rol daardoor zoek en anderzijds liggen er teveel taken bij te weinig mensen. Tessa, Lia en Jeanet ontdekten tijdens de dag een heldere lijn voor de gewenste structuur en verdeling van de rollen en taken. Wij maken een schema van de gewenste situatie die we met hen in een digitale bijeenkomst bespreken. De betrokkenen van de Vrijheidswijk bespreken de gewenste structuur met het programmateam.
Voor het tweede deel van de deelopdracht hebben we een digitaal overleg gehad bij de gemeente Groningen (programmateam Wijkontwikkeling) en voerden we een gesprek met Martijn Willems die veel ervaring heeft met sociale ondernemingen en wijkbedrijven. Aanbevelingen voor het programmateam uit deze gesprekken zijn:
- Sluit aan bij het DNA van de wijk. Dus niet ‘knippen en plakken’ van de successen van de ene wijk naar de andere wijk;
- Gun elk wijkbedrijf leertijd;
- Zet in op een betaald kader en draag zorg dat het bestuur (op termijn) uit de wijk komt;
- Ontwikkel een leerprogramma/ -platform voor kartrekkers. Het is voor hen soms best eenzaam.
Samenvattend
We hebben het als een grote gunst en inspiratie ervaren op deze manier een heel bescheiden bijdrage te kunnen leveren aan wat in Leeuwarden Oost tot stand wordt gebracht.
Dat er niet zomaar eenduidige taal voorhanden is voor het werk van Bilgaard is misschien een teken dat jullie er echt voor de bewoners zijn, met hun waaier aan behoeften. Jullie willen daarop inspelen en dat lukt in grote mate. Afhankelijk van de woorden die je geeft aan je ambities en je werk beperk of vergroot je je mogelijkheden. Omdat veel bewoners bij ‘wijkbedrijf’ een positieve beleving hebben en er veel voor hen belangrijke zaken aan verbinden is ‘wijkbedrijf’ een woord dat jullie kunnen omarmen. Dat geldt natuurlijk net zo goed voor ‘bewonersbedrijf’. Aan partners en derden kun je het ook op die manier toelichten. Het lijkt niet op enige hulpverleningsorganisatie, wijkcentrum, non-profit- of overheidsdienst en dat is jullie kracht.
Die diamant met vele vlakken laat als je het draait verschillende kleuren zien. En bewoners zien zichzelf erin. Hou dat vast. Blijf vanuit hun behoeften denken en handelen. Hoe vanzelfsprekend dat ook lijkt, heel veel organisaties die dat pretenderen bereiken snel hun grenzen of stoppen veel energie in de interne afstemming, procedures en organisatie. Dat jullie dat weten te vermijden is een grote kracht.
Ondertussen kun je wel blijven investeren in het opleiden van je eigen personeelskader. En de partners en financiers vragen in hun financiering en verantwoording wat meer van buiten naar binnen te denken en jullie wat meer adem op langere termijn te geven. Langjarige resultaatfinanciering en verantwoording op kwaliteit en totale toegevoegde waarde.
Datzelfde is uiteraard nodig en belangrijk voor de andere wijkbedrijven. Ons bezoek aan Heechterp Schieringen maakte nogmaals duidelijk hoe belangrijk gezamenlijke huisvesting is als voorwaarde voor samenwerking tussen instanties en het bewonersbedrijf. Bij Heechterp Schieringen lijkt sprake van gezamenlijke huisvesting, maar het gebouw blijkt opgedeeld in verschillende, door muren gescheiden afdelingen, waardoor het onderlinge contact beperkt is. Dat wordt versterkt doordat het gebouw drie ingangen heeft, voor de verschillende organisaties zijn er verschillende deuren. Een gemiste kans.
Voor bewoners die instantie-schuw zijn is het belangrijk dat zij vrijwilligers van het bewonersbedrijf en medewerkers van instanties als Amaryllis als vanzelfsprekend in dezelfde gangen en koffieruimte zien lopen. En die medewerkers kunnen de bewoners beter helpen en doorverwijzen als ze elkaar makkelijk weten te vinden, zoals in Bilgaard het geval is. Het wijkcentrum Bilgaard heeft één ingang, die je meteen in een gezellige koffieruimte brengt. Een niet te onderschatten voorwaarde voor succesvolle samenwerking tussen formele en informele zorg.
De gemeente is bij uitstek in de positie om die samenwerking in haar opdracht aan instanties en wijkbedrijven als voorwaarde op te nemen én die mogelijk te maken door te investeren in een fysieke omgeving die dat stimuleert.
Ook uitbreiding van functies ligt voor het oprapen. Een voorbeeld is het spreekuur dat de woningbouwvereniging organiseerde over een sloop- en nieuwbouwtraject in Heechterp Schieringen, op een steenworp afstand van het wijkbedrijf. Door dergelijke functies in het gebouw van het bewonersbedrijf te organiseren is kruisbestuiving makkelijk te realiseren.