De Afwezige Overheid

 

Je bent wat je doet. Want effecten tellen, niet intenties. Dat geldt voor mensen. En evenzeer voor organisaties. En voor instituties als de overheid. Deze column gaat niet over politieke keuzen. Maar over de mechanismen die maken dat wat je je voorneemt, slaagt. Dat een ander dat gelooft en aan je toevertrouwt.

 

Wie is de overheid voor ons? En doet ze wat ze zegt?

De overheid maakt beleid. Vertegenwoordigt het algemeen belang en stuurt op de samenleving door via wetgeving voorzieningen, verplichtingen en regels te creëren. De maximumsnelheid op snelwegen. Het aangeven van inkomsten bij de Belastingdienst. Het vuurwerkverbod in de grote steden. Wat maakt dat we regels en verplichtingen naleven of negeren? Welk gedrag van de overheid beïnvloedt ons gedrag als burger?

Maak duidelijk waarom de regel belangrijk is.
Veel burgers hebben de wil het goede te doen. Regels van de overheid, doorgaans het Rijk of gemeenten, ontstaan niet uit het niets, maar uit maatschappelijke discussie en komen in een democratische arena tot vaststelling. Verkeersveiligheid, gezondheid, collectieve voorzieningen, eerlijke concurrentie. Het waarom achter een regel is belangrijk en leidt tot vrijwillige naleving: de wil het goede te doen. Het dragen van veiligheidsgordels in de auto is een goed voorbeeld. Ook al was men niet meteen enthousiast, veel mensen hebben het uiteindelijk tot onderdeel van hun routine gemaakt.

Onder een paar voorwaarden geldt dat ook voor andere regels. Het moet redelijkerwijs mogelijk zijn het na te leven en… je wilt niet de enige brave Hendrik zijn.

 

Stel mensen in staat.
Goede dienstverlening helpt. De Belastingdienst introduceerde decennia geleden het motto We kunnen het niet leuker maken maar wel makkelijker. Ook al heeft dat met de toeslagenaffaire een andere smaak gekregen, de dienst heeft dit in haar aangifteprocessen waargemaakt. Het invullen van een aangifte is eenvoudiger geworden met reeds ingevulde gegevens die de Belastingdienst uit andere bronnen verzamelt.

 

Met de gegevens van onze inkomsten, spaar- en hypotheekrekeningen geeft de Belastingdienst nog een tweede boodschap af: het heeft geen zin om deze zaken te verzwijgen of zonder goede reden aan te passen. Die weg is afgesloten. Bij grote fraudezaken werden gemeenten door de rechter aangesproken op tekortschietende administratieve processen en controles. Het verduisteren van geld uit parkeerautomaten (toen die nog met muntgeld werden gevoed), het storten van geld op eigen rekening, de kat werd op het spek gebonden, want het was wel heel makkelijk om de grens te overschrijden. Bij de hoogte van de strafmaat van fraudeurs werd de tekortschietende organisatie door de rechter meegewogen. 

Risico’s in kaart brengen die verleiden om het verkeerde te doen, is dus verstandig. En daarop maatregelen nemen om die risico’s te mitigeren, zoals vierogen-principes en goede administratieve organisatie en interne controle. Het aantal mogelijke interventies is legio.

 

Het invoeren van de 100 kilometer maximumsnelheid op drukke snelwegen was een belangrijke maatregel voor het milieu: bij lagere snelheid minder uitstoot. Op de A2 tot Maarssen zorgt de trajectcontrole voor bijna volledige naleving van de regel. Rijd je harder dan wacht met zekerheid een boete. De pakkans is honderd procent. Elders ontbreekt echter niet alleen de trajectcontrole, maar is de beleefde pakkans zeer klein. Is dat niet vreemd gezien het belang van de regel? We worstelen met het klimaat en het vinden van effectieve ingrepen die op korte termijn effect sorteren. Waarom laat de overheid dan een van de meest effectieve interventies, de trajectcontrole, op andere (delen van) snelwegen achterwege?

Het vuurwerkverbod in de grote steden wordt niet gehandhaafd. Want dat is ondoenlijk zeggen bestuur en politie. Maatregelen om verleidingen tegen te gaan ontbreken, het vuurwerk is immers legaal in deze steden te koop. Het wordt de goedwillende burger niet makkelijk gemaakt om het goede te doen bij het zien en horen van de overmaat aan afgestoken pijlen en knalwerk… De overheid geeft niet thuis.

Met het invoeren van de 30 kilometer in de hoofdstad dreigt hetzelfde te gebeuren. Veel voorlichting (op elke straathoek een verkeersbord) en beroep op goede wil, maar fysieke maatregelen om de snelheid af te remmen zullen begrijpelijkerwijs nog vele jaren duren. Dan is handhaving het enige dat aanvullend zoden aan de dijk kan zetten. Inmiddels halen brommers goedwillende automobilisten in…

 

Waarom regels invoeren als ze niet te handhaven en niet te realiseren zijn?

Communiceert het niet dat de overheid onmachtig is? Of erger nog, verlaagt het niet de drempel om de schouders op te halen over andere regelgeving?

Natuurlijk, dienstverlening, maatregelen en handhaving kosten geld. Op de A2 wordt echter uit die paar procent die het er toch op waagt nog heel wat geld opgehaald. Dus zou het echt om de centen gaan of hebben we hier met een bewuste keuze te maken, een zelf gekozen positie: de Afwezige Overheid, die blaft maar niet bijt, die preekt maar niet breekt? Een overheid die liever bezweert dan in te grijpen, die graag A zegt maar B niet uit de mond krijgt?

Omdat het de vrijheid van de burger aantast, hoorde ik onlangs. Voer dan de regel niet in. Omdat we niet op elke straathoek een agent kunnen zetten, zei iemand anders. Dan begrijp je niet hoe slimme beïnvloeding van gedrag via pakkans en beleving werkt…

Of is de overheid verlegen met zichzelf, wil ze aardig worden gevonden, en kiest ze daarom voor ontwijken in plaats van confronteren?

 

Een goede indicatie van een beleefde pakkans zijn persoonlijke ervaringen die via mond op mondreclame in de vriendenkring worden gedeeld. Het tegendeel is ook waar. Waarnemen dat de overtreder er mee weg komt is fnuikend voor de wil om vrijwillig een regel na te leven. Onvermijdelijk verliest de overheid dan aan gezag. Niet omdat de intenties (lees: het beleid) ontbreken. Maar omdat ze niet bereid is goede bedoelingen een gevolg te geven. Dienstverlening, maatregelen én handhaving.

Beleid bestaat pas als het gerealiseerd is.