Eerstejaars studenten psychologie oefenen in zes sessies in communicatie en samenwerking. Het is een verplicht onderdeel en wij zijn de trainers, student- stagiaires in de laatste fase van onze studie sociale psychologie. We hebben ons dagen voorbereid. Introductie, rollenspel, nabespreking, ik leg het programma van de middag heel precies uit.
‘Wat is de zin van zo’n toneelstukje?’ vraagt een deelnemer plompverloren. ‘We zijn toch geen acteurs!’
Ik schrik. Ze heeft zich net vriendelijk voorgesteld als Els. Waarom doet ze moeilijk, gaat ze de boel in het honderd gooien? Ik improviseer een antwoord.
We gaan aan de slag, maar ik kan het gevoel van bedreiging niet van me afschudden: Els wil zand in de raderen strooien en ik ben de rest van de middag alert. Dit is dus Weerstand!
Was het weerstand?
De waarheid bestaat niet. (Behalve dan deze, een waarheid als een koe).
Maar we kunnen niet zonder. Toen niet en nu niet, in een ingewikkelde wereld waarin niets is wat het lijkt. Begrijpelijk dat we als mensen naar houvast zoeken. Naar overtuigingen die we anderen als plaatsvervangende waarheid voor de voeten werpen. Naar gelijkgezinden, die ons zien en een schouderklop geven. Want wat moet je, dobberend op zee naar de horizon, zonder maatje, zonder koers?
We kunnen niet zonder elkaar en niet zonder antwoorden. En al die waarnemingen, opvattingen en oordelen nemen we dagelijks tot ons. Delen ze met anderen. Ze zijn al snel subjectief. In het beste geval intersubjectief. In teamverband getest, doorgezaagd, beklopt. En na wat herschikken links en rechts goedgekeurd (wat een aangenaam gezelschap!). Onze waarheid.
We weten het, we moeten ons bij beslissingen bewust zijn van bias, om te beginnen bij selectie van collega’s. Want we zoeken en kiezen onszelf. De ander, met onze smaak en stijl, ons uiterlijk, onze waarheden. Is het biologische drang die maakt dat we ook onze identiteit willen doorgeven? Zelfs als je weet – onderzoeken, artikelen, nieuwe overtuigingen – dat verschillen interessant zijn, zit het in de weg. Want kennis en gedrag zijn twee planeten, in hetzelfde zonnestelsel weliswaar, maar in hun eigen baan om de ander. En je ziet nu eenmaal wat je ziet, gevoelens zijn feiten, verzucht je.
Daar iets anders in zien, hoe doe je dat?
Jannie de Weerd, onze supervisor, met wie we elk dagdeel uitgebreid nabespreken feliciteert ons met onze eerste ervaring met een tegenafhankelijke deelnemer.
‘Die zijn niet lastig, die willen serieus genomen worden.’
Jannie raakt me. Elke vraag die we stellen vindt ze de moeite waard. Ze strooit met inzichten die ik maar half begrijp, maar waarvan ik voel dat de waarheid erin verscholen ligt.
Ze legt uit dat het Els niet alleen gaat om een inhoudelijk antwoord, maar vooral om te testen of ze door ons gezien en gehoord wordt.
‘Mag het gezegd worden? Als het je lukt haar daar toestemming voor te geven, wordt ze de motor van de groep.’
Bij een nieuwe vraag in de volgende sessie vertel ik Els dat alleen zij kan bepalen wat ze leert. Waar ze instapt op ons aanbod, wat ze uit een situatie haalt, daar gaat ze zelf over. Niet de trainer. (Lees: niet de adviseur, niet de manager, niet de bestuurder. Die bepaalt alleen de opdracht en de condities). Nu ze kritisch mag zijn wordt Els een van de meest gedreven groepsleden en neemt de hele groep op sleeptouw.
Jannie had gelijk. ‘Eerst vriendjes worden en dan zaken doen’, zei ze toen de zes sessies voorbij waren en we goede evaluaties kregen van de eerstejaars. Niet in het minst van Els. En het mooie was natuurlijk dat Jannie precies hetzelfde met mij had gedaan. Uitstralen dat alles gezegd kon worden. En begrijpen waarom het wordt gezegd. Dat gaf ruimte. Zeggenschap. En maakte dat ik openstond voor haar antwoorden en inzichten. Me te pletter leerde, zei ik tegen vrienden. Decennia later gebruik ik haar lessen nog steeds en ben ze steeds beter gaan begrijpen.
Iets anders zien dan je ziet, hoe doe je dat? Relaties creëren resultaten. Aansluiten bij de belangen, behoeften en vragen van een ander geeft veiligheid en vertrouwen om te experimenteren. Dat maakte dat ik anders kon kijken naar weerstand en ander gedrag kon uitproberen.
Sindsdien denk ik: de sleutel voor leren, presteren en samenwerken zit simpelweg in contact. Leg niet uit hoe de wereld in elkaar zit, maar doe eens gek, stel eens een vraag. Zeg niet dat je deur openstaat, maar zoek mensen op. En hoor niet alleen het inhoudelijk antwoord, maar wat er eigenlijk wordt gezegd.
Els zou zeggen: alle kritiek is applaus.